Kjo përmbajtje është vetëm për abonentët
Struktura e Revolucioneve Shkencore
Përmbledhje Libri
Hyrje
Çfarë ka në këtë libër për mua? Zbuloni se si progresi shkencor ndodh përmes revolucioneve.
Si bën progres shkenca? Përmes ndryshimeve të vogla? Kjo është mënyra e zakonshme. Ne mendojmë se çdo shkenctar-nga filozofët e botës antike, e deri tek për hobiistët dhe kallajxhinjtë e iluminizmit, deri te shkencëtarët modernë me modelet e tyre të kompjuterizuara – bazohet dhe shton punën e atyre më parë.
Ndonëse kjo mund të duket si model i bukur i progresit të vazhdueshëm, të pandalshëm, e vërteta është krejtësisht ndryshe. Në vend të avansimit gradual, shkenca lëviz përpara në revolucione. Çdo ide e re madhore nuk ndërtohet mbi idetë e mëparshme; në vend të kësaj, i zëvendëson ato plotësisht. Këto pulsime ju tregojnë saktësisht se si ndodh kjo.
Në këto pulsime do të mësoni:
- Pse dy pikëpamjet e shkencës nuk ndajnë të njëjtën botë; dhe
- Pse shkencëtarët shpenzojnë shumë nga koha e tyre duke pastruar.
Ideja kyçe 1
Progresi shkencor qëndron mbi paradigma, kornizat e përbashketa të teorive dhe njohurive të pranuara.
Imagjinoni një laborator shkencor. A shihni një burrë të rraskapitur me një pallto të bardhë laboratori, duke përzier kimikate të çuditshme në epruvetat e duhanit, i pasigurt se si do të dalin eksperimentet e tij?
Epo, kjo nuk është saktësisht mënyra se si funksionon metoda shkencore. E vërteta është se, eksperimentet asnjëherë nuk bëhen rastësisht; shkenctarët e dinë saktësisht se çfarë duan të testojnë. Dhe shpesh, ata mund ta parashikojnë rezultatin para se të fillojë testi.
Ata mund t’i bëjnë këto parashikime për shkak të paradigmave, kornizave të teorive të pranuara dhe njohurive të përbashkëta që rregullojnë punën shkencore. Për shembull, fizika e Njutonit është një paradigmë që mbështetet në ligjet e lëvizjes së Njutonit.
Kjo lloj njohurie e ndarë me të tjerët është kyqe, sepse jua jep shkenctarëve themelin mbi të cilin mund të ndërtojnë. Duke pranuar disa parime themelore të zhvilluara nga kërkimet e mëparshme, shkenctarët mund të përqendrohen në shtrimin e ideve të krijuara, në vend se të rindërtojnë vazhdimisht një kornizë fillestare.
Sepse në fund të fundit, paradigma është e tillë-një kornizë. Nuk mund të sqarojë gjithçka, ngase gjithnjë do të egzistojnë zbrazëtira në njohuritë dhe ndarjet në mes të teorive shkencore dhe realitetit të vështirë.
Ja pse shumica e shkenctarëve e kalojnë kohën e tyre duke pastruar, domethënë, përpjekje për të mbyllur boshllëqet e njohurive dhe përafrimin e teorisë me realitetin.Për shembull, idete e Njutonit ishin brilante, por pajisjet që ai përdorte për ta bërë hulumtimin e tij ishin bazike. Dhe kjo shkaktoi paqartësi të caktuara. Në shekujt e ardhshëm, shkenctarët zhvilluan pajisjet dhe hartuan eksperimente për ti adresuara ato zbrazëtira të njohurive. Ky hulumtim i ashpër shpiu në kuptim më të thellë të ligjeve Njutoniane.
Dhe, siç u përmend më herët, kur ata janë duke pastruar, shkencëtarët e dinë shumë mirë se çfarë lloj rezultatesh mund të presin. Për shkak se paradigma drejton të menduarit e tyre, ata nuk presin realisht të prodhojnë një rezultat të ri që bie jashtë kornizës teorike.
Megjithatë, siç do të zbulojmë në pulsimin tjetër, shkencëtarët që nuk janë në kërkim të risive, gjithsesi, shpesh e gjejnë atë.
Ideja kyçe 2
Përballja me anomali në kërkimin e tyre i detyron shkencëtarët të rishqyrtojnë paradigmat ekzistuese.
Sapo kemi mësuar se kur shkenctarët bëjnë eksperimente, ata zakonisht e dinë çfarë të presin prej tyre. Sidoqoftë, rezultatet nuk përputhen çdoherë me pritshmëritë e tyre. Por pse shfaqen rezultatet e papritura?
Epo, në vend që ti adresojmë paqartësitë në paradigmë, në metodologji, në instrumentet dhe proceset eksperimentale me kohën bëhen më të sofistikuara. Kjo është pjesërisht për shkak se shkencëtarët kanë specialitete dhe kushtojnë sasi të mëdha të kohës së tyre për të pastruar çështje relativisht të vogla në një paradigmë ekzistuese.
Merrni parasysh fizikën kuantike, e cila pretendon se universi përmban shumë grimca që shkencëtarët ende nuk i kanë zbuluar. Duke u përpjekur të mbyllin këtë boshllëk njohurish, studiuesit krijojnë instrumente tepër komplekse dhe të sofistikuara. Megjithatë, sa më i thellë të kuptojnë një paradigmë, aq më shumë ka gjasa që ata të zbulojnë anomali – gjëra që shkojnë kundër pritshmërive të tyre.
Dhe në disa raste, shkencëtarët do të duhet të gërmojnë më thellë në këto anomali dhe të bëjnë zbulime të mëtejshme që përfundimisht mund të prishin paradigmën.
Ky proces zakonisht ndodh në mënyrën e mëposhtme: Pasi të shfaqet një anomali, disa shkencëtarë do ta shqyrtojnë atë dhe do të krijojnë një hipotezë për të shpjeguar se çfarë shkoi keq. (Disa shkencëtarë mund të injorojnë rezultatin ose të jenë armiqësor ndaj tyre, duke shprehur besnikëri ndaj paradigmës origjinale.) Më pas, pas një periudhe eksperimentimi dhe zbulimi, do të shfaqen teori të reja, duke kërcënuar besueshmërinë e të gjithë paradigmës.
Rrezet X janë një shembull i shkëlqyer i këtij procesi. Gjithçka filloi me një gabim: një fizikan vuri re se një eksperiment me rrezet katodike po prodhonte një hije të papritur aty pranë. Ai kreu kërkime të mëtejshme për këtë anomali dhe përfundimisht vërtetoi ekzistencën e asaj që ne tani i quajmë rreze X. Meqenëse zbulimi i tij i ri tronditi komunitetin shkencor, shumë njerëz u përpoqën ta shpërfillnin zbulimin e tij. Por provat ishin të qarta, duke detyruar përfundimisht një ndryshim në paradigmë.
Ideja kyçe 3
Kriza shkencore paraqitet kur anomalitë e thyejnë paradigmën e pranuar.
Ne sapo kemi parë se si zbulimet dhe anomalitë e reja në rezultatet shkencore mund të prishin dhe ndryshojnë një paradigmë. Ndërprerje të tilla e ndryshojnë peizazhin shkencor në një mënyrë vendimtare.
Para se të ndodhë anomalia, shkencëtarët kryejnë shkencë normale, e cila ka të bëjë me punën drejt mbylljes së boshllëqeve në një paradigmë të pranuar. Gjatë kësaj faze, studiuesit kryejnë eksperimente me pritshmëri specifike rreth rezultateve. Në një farë kuptimi, ata janë të interesuar të provojnë përfundimisht atë që tashmë e dinë.
Ky proces i ngjan shumë zgjidhjes së një puzzle: Ju tashmë e dini se si do të duket fotografia kur të mbaroni. Gëzimi dhe eksitimi qëndron në zbulimin se si përshtaten të gjitha pjesët së bashku.
Megjithatë, kur një anomali shfaqet në rezultatet e një eksperimenti, një grup shkencëtarësh mund të fillojnë të vënë në dyshim paradigmën themelore. Grupi mund të jetë i vogël në fillim, pasi shumica e shkencëtarëve e kanë përqendruar gjithë jetën e tyre rreth këtij kuadri dhe ngurrojnë ta braktisin atë. Por nëse është shumë e vështirë për të pajtuar anomalinë me paradigmën aktuale, atëherë një numër në rritje shkencëtarësh do të fillojnë të kërkojnë alternativa.
Dhe kjo është kur peizazhi shkencor kalon nga shkenca normale në atë të jashtëzakonshme. Në këtë moment, shkencëtarët nuk po e trajtojnë më punën e tyre si një puzzle, por më tepër si një mundësi për të eksploruar kufij dhe ide të reja.
Për shembull, Galileo vuri në dyshim paradigmën e pranuar të kohës së tij, gjeocentrizmin (ideja që trupat planetarë rrotullohen rreth Tokës), pasi vëzhgoi hënat që rrotulloheshin rreth Jupiterit. Në fillim, shumica e shkencëtarëve i shpërfillën pikëpamjet e tij; por më pas, meqenëse zbulimi i tij thjesht nuk mund të pajtohej me modelin gjeocentrik, u konsideruan paradigma alternative (siç është teoria e Kopernikut se dielli ishte në qendër të sistemit diellor).
Sa herë që prishet një paradigmë e pranuar, shkenca është në krizë. Dhe në hapjen tjetër, do të zbulojmë se si kriza çon në revolucion shkencor.
Ideja kyçe 4
Ndryshimi shkencor është process revolucionar: kur paraqitet një paradigmë e re, e vjetra duhet të hidhet poshtë.
Sasia e përparimit shkencor që ka ndodhur gjatë rrjedhës së qytetërimit njerëzor është befasuese. Dhe shumica prej nesh besojnë se ky është një proces kumulativ – do të thotë, çdo zbulim i ri thjesht shton gjithçka që ka ndodhur më parë. Ne besojmë se, megjithëse idetë e vjetra janë përmirësuar, ato pak a shumë mbeten të njëjta.
Megjithatë, kjo pikëpamje popullore është në të vërtetë e gabuar. Larg nga të qenit një proces kumulativ, një ndryshim paradigme është një akt revolucionar.
Në fakt, revolucionet politike janë një metaforë e përsosur për atë që ndodh kur shfaqet një paradigmë e re. Mendoni se si fillon një revolucion politik: Një pjesë e popullsisë vëren se institucionet e shoqërisë së tyre nuk i plotësojnë më nevojat e njerëzve.
Lidhja me paradigmat shkencore është e qartë: Një ndryshim paradigme fillon kur një grup shkencëtarësh vëzhgojnë se kuadri i tyre teorik nuk akomodon më pjesë të realitetit. Koperniku vuri në dyshim astronominë gjeocentrike, për shembull, sepse paradigma ekzistuese nuk mund të shpjegonte modelet e lëvizjes së planetëve në sistemin diellor.
Duke iu rikthyer metaforës sonë politike, revolucionarët e kuptojnë se, duke qenë se ndryshimi që ata duan nuk do të lejohet nga institucionet ekzistuese, ata duhet t’i rrëzojnë ata. Në vend që t’i zgjidhin problemet e tyre brenda strukturave aktuale, ata refuzojnë institucionet ekzistuese. Kështu, thjesht nuk ka asnjë mënyrë që të dy palët të ecin përpara së bashku në mënyrë paqësore.
Në mënyrë të ngjashme, nuk ka asnjë mënyrë për të zgjidhur dallimet midis dy paradigmave përplasëse. Çdo kornizë përpiqet të legjitimojë veten duke përdorur logjikën e vet. Dhe duke qenë se kjo logjikë bie ndesh me ekzistencën e paradigmës tjetër, kompromisi apo bashkëjetesa është e pamundur.
Dhe në këtë moment ndodh revolucioni: Një krizë politike përfundon me fitoren e njërës palë dhe, për tjetrën, me dënimin në koshin e plehrave të historisë.
E njëjta gjë ndodh edhe në shkencë. Për shembull, sapo Koperniku hodhi poshtë gjeocentrizmin, teoria e tij e re u shfaq si paradigma mbizotëruese dhe ajo e mëparshme u hodh poshtë. Pas kësaj, këto dy teori kontradiktore thjesht nuk mund të bashkëjetonin. Ashtu si në revolucionet politike, njëra palë duhej të largohej.
Ideja kyçe 5
Një revolucion shkencor ndryshon rrënjësisht perspektivat, duke çuar në zbulime të reja.
Pasi të shfaqet një revolucion shkencor dhe të formohet një paradigmë, shkenctarët fillojnë ta shohin botën krejtësisht ndryshe. Edhepse ata janë duke përdorur të njëjtat instrumente të vjetra me të cilat kanë punuar çdoherë, ata i vëzhgojnë gjërat të cilat asnjëherë nuk do ti kishin vërejtur në të kaluarën.
Si është e mundur kjo? Epo, ndërrimet e paradigmës përmbysin plotësisht perspektivën e komunitetit shkencor mbi realitetin duke bërë të mundshme mënyra të reja për të parë botën. Gjërat që dikur mund të konsideroheshin banale apo edhe të pamundura, befas bëhen zona të reja zbulimi dhe rëndësie.
Për shembull, shkencëtarët besonin për shekuj se kishte vetëm gjashtë planetë në sistemin diellor, një paradigmë e bazuar në atë që mund të vëzhgohej me sy të lirë. Edhe pse shpikja e teleskopit u dha shkencëtarëve aftësitë për të parë më shumë, paradigma e pranuar kufizoi perceptimin e tyre.
Kështu, kur shkencëtarët vunë re një objekt të çuditshëm në qiell, ata e identifikuan atë si një yll, edhe pse ai sillej në mënyrë jonormale. Por një ditë, një astronom zbuloi se ky objekt qiellor ishte në fakt një planet i panjohur, Urani. Ishte planeti i parë i ri që ishte zbuluar që nga kohët klasike dhe nxiti një paradigmë të re astronomike.
Kjo paradigmë e re ndryshoi atë që astronomët vëzhguan përmes teleskopëve të tyre. Ata zbuluan dhjetëra meteorë të rinj në vitet në vijim, thjesht sepse tani e dinin se kishte më shumë për të zbuluar atje. Me fjalë të tjera, ndryshimi i këndvështrimit të tyre ndryshoi atë që ata panë në të vërtetë.
Është e rëndësishme të theksohet se shkencëtarët nuk po i interpretojnë gjërat ndryshe, ata në fakt po shohin gjëra të reja me instrumentet e tyre!
Kjo është një pikë thelbësore, sepse interpretimi i diçkaje në një mënyrë të re nuk është një ndryshim revolucionar. Në fund të fundit, interpretimi është subjektiv: Imagjinoni që ne të dy shohim të njëjtën gjë, por unë mendoj se është një yll dhe ju mendoni se është një planet.
Një paradigmë e re, nga ana tjetër, ndryshon rrënjësisht perspektivat, duke çuar në mënyra krejtësisht të ndryshme të perceptimit dhe vëzhgimit të botës, qiejve dhe mënyrës së funksionimit të tyre.
Përmbledhja Përfundimtare
Mesazhi kyç në këtë libër është:
Progresi shkencor varet nga revolucionet. Zbulimet e papritura ushtrojnë presion mbi mënyrat e vjetra të të menduarit dhe çojnë në shfaqjen e modeleve të reja, më të përshtatshme, duke i lënë të vjetrat në koshin e plehrave të historisë shkencore.
Sugjerohet lexim i mëtejshëm: Një histori e shkurtër e pothuajse gjithçkaje nga Bill Bryson
Një histori e shkurtër e pothuajse gjithçkaje ofron një përmbledhje ndriçuese të të menduarit shkencor bashkëkohor që lidhet me të gjitha aspektet e jetës, nga krijimi i universit deri te marrëdhënia jonë me bakteret më të vogla.
Keni komente?
Me siguri do të donim të dëgjonim se çfarë mendoni për përmbajtjen tonë! Thjesht dërgoni një email në [email protected] me titullin e këtij libri si temë dhe ndani mendimet tuaja!
